(Dit artikel is eerder verschenen in de NVOX quantum special, april 2025)
De Leidse instrumentmakers School (steevast afgekort als LiS, met kleine i) is de belangrijkste mbo-opleider tot research-instrumentmaker. Net als vroeger in de Leidse binnenstad, staat de LiS nu ook pal naast het natuurkundelaboratorium van de universiteit. Daar leren 350 studenten het vak. Het is daarmee de kleinste mbo-opleiding van Nederland maar de grootste voor instrumentmakers. En die zijn erg gewild: dat diploma is wat waard!
De LiS heeft een historische band met de Leidse universiteit. Het was de Leidse professor en latere Nobelprijswinnaar Heike Kamerlingh Onnes die zich eind 19e eeuw realiseerde dat specialisten nodig waren om de meest geavanceerde instrumenten te kunnen ontwerpen, maken en bouwen voor natuurkunde experimenten. De LiS voorziet al bijna 125 jaar in die behoefte. Ik spreek Frank Molster en Gunter Helms, coördinatoren voor ‘space’ en ‘quantum’ bij de LiS, onderweg naar een bijeenkomst over Creative Quantum Education en Quantum Games.
MBO net zo belangrijk als PHD
Het middelbaar onderwijs in Nederland bereidt scholieren voor op de verschillende vormen van vervolgonderwijs: mbo, hbo en wo. Wie het kan, wordt vaak gepusht om met vwo naar de universiteit te gaan. Maar misschien is een opleiding in hbo of mbo meer geschikt, waar ook praktische talenten van de studenten kunnen bloeien. Al op de middelbare school voelt het alsof je minder waard bent als leerling op vmbo of havo, en dat zet door in het vervolgonderwijs.
Hoogleraar Robbert Dijkgraaf, natuurkundige en van januari 2022 tot juli 2024 minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in het kabinet Rutte IV, stimuleerde het kijken naar het vervolgonderwijs als een brede waaier van opleidingen: “Met waardering voor de volle breedte aan opleidingen, van praktisch tot theoretisch, van mbo tot PhD. Alle van even grote maatschappelijke waarde en waardering. Een waaier waarin je in alle richtingen altijd verder kan gaan. Als verpleegkundige en als theoretisch fysicus.” Dijkgraaf verruilde zelf het wo voor een hbo kunstopleiding. Daar voelde hij zich meer uitgedaagd. “Toen ik zelf de universiteit verliet voor het hbo voelde dat nooit als een stap naar beneden, maar als een stap opzij.” (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2022)
Het Interview
Quantum? Dat is toch iets wat je op de middelbare school alleen bij natuurkunde op het vwo krijgt? Wat doet de LiS aan quantum?
Gunter: “In Nederland speelt de quantumindustrie een steeds grotere rol, met veelbelovende ontwikkelingen in zowel onderzoek als commerciële toepassingen. De LiS studenten spelen voornamelijk een rol in de ‘enabling technologies’: het ontwerpen en produceren van geavanceerde hardware die nodig is om deze technologieën te beheersen. Het gaat dan om materiaalkunde, fijn mechanisch ontwerp, elektronica, optica, fotonica, cryogeen (koelen naar mK), vacuüm, trillingsarm ontwerpen, engineering, enzovoort. Het is niet zo dat de LiS een speciaal quantumtechnologie programma heeft, maar er worden allerlei onderwerpen aangeboden die ook noodzakelijk zijn voor het bouwen van quantumsystemen. Zo biedt de LiS samen met bedrijven in de koel- en vacuüm-techniek de workshop ‘Niks is cool’ aan. Hierin leren de studenten allerlei technieken en oplossingen om te werken met vacuümsystemen en bij heel lage temperaturen tot nabij het absolute nulpunt (-273,15 oC). Ook moet er soms erg schoon, in een cleanroom, geproduceerd worden. Een andere workshop die samen met bedrijven aangeboden wordt, is daarom ‘Werken in een cleanroom’. Het betreft hier allemaal kennis en technieken die niet alleen voor quantum, maar ook in andere hightech gebieden, zoals de ruimtevaart, semicon (halfgeleider) en medische techniek zeer waardevol zijn.”
Wat maakt de LiS zo speciaal?
Frank: “Wat je op de LiS leert, kun je niet op hbo- of wo-niveau doen. Op de LiS gaat het om zowel bedenken als maken, dus niet alleen maar uitvoeren of assisteren. LiS-ers kunnen meer dan een onderdeel van glas, metaal of plastic maken in opdracht van een ander. Ze kunnen ook ontwerpen, meedenken over het materiaalgebruik voor verschillende toepassingen en suggesties doen voor aanpassingen aan experimenten. En juist daar hebben ingenieurs wat aan: collega’s die met hen mee kunnen denken bij een ontwerp.”
Hoe goed dit werkt, is te zien als eerstejaars Technische Natuurkunde van de Technische Universiteit Delft op bezoek komen bij de LiS met hun ontwerp voor het vak Design Engineering voor Fysici. Derdejaars LiS-studenten beoordelen de ontwerpen op maak- en haalbaarheid. Naast dat de LiS-ers meer expertise hebben in materiaalkeuze, productiemethoden, metaal- en glasbewerking, lasersnijden en 3D-printen, laten ze de Delftse studenten zien hoe zij de praktische kant van de ontwerpen vanuit een ander perspectief beschouwen en vaak beter doorzien (Hut et al., 2023). Op deze manier ontdekken de instrumentmakers hun waarde voor wat wetenschappers en technici ontwikkelen, en vice versa: de LiS-ers delen hun kennis en kunde voor de toekomstige ingenieurs. Het besef dat wat LiS-ers kunnen uniek en bijzonder waardevol is, wordt hierdoor versterkt.
Waar komen LiS-ers zoal terecht?
Frank: “Met een diploma van de LiS op zak gaan sommige studenten verder leren, bijvoorbeeld in het hbo en soms daarna nog op de universiteit. Maar de meesten gaan aan de slag in het werkveld, dat staat te springen om afgestudeerden van de LiS!.”
Zo worden vele werkplaatsen van universiteiten en onderzoeksinstituten bemand door mensen met een LiS diploma. Maar ook het bedrijfsleven heeft heel graag afgestudeerden van de LiS. LiS-ers zijn te vinden waar hoge precisie een rol speelt in zowel productie als ontwikkeling in verschillende sectoren zoals medische technologie, de lucht- en ruimtevaart, fundamenteel onderzoek en sinds enkele jaren ook quantum en chiptechnologie. Zo staat bijvoorbeeld in het ‘Nationaal Versterkingsplan van Microchip-talent’ expliciet benoemd dat de microchipindustrie grote waarde hecht aan LiS-afgestudeerden. Maar ook startups weten LiS-ers te waarderen. Vaak komen deze entrepreneurs op de universiteit of vlak na hun startup LiS-ers tegen en ervaren ze de toegevoegde waarde van deze LiS-alumni. Gunter: “De Talent en Learning Centres (Talent & Learning Centre Delft/Leiden | Quantum Delta NL, z.d.) helpen bij het verbinden door middel van werkstages en (tandem)projecten en met het stimuleren van samenwerking op het gebied van onderwijszaken.”
Tot slot
De LiS is een school die uitdaging in de precisietechniek biedt, voor wie dat wil. Frank: “Steeds meer leerlingen die bij ons terechtkomen, hebben een havo, vwo of zelfs hbo en universitaire achtergrond. Ze worden gegrepen door het praktische van onze opleiding en willen graag dingen bedenken èn maken. Met zoveel verschillende achtergronden, is het nodig dat wij onderwijs op maat aanbieden. En met ons nieuwe onderwijssysteem is dat ook mogelijk en zie je mensen helemaal opbloeien. Ze volgen hun passie en dat faciliteren wij.”
Geen idee waar die KLEINE ‘i’ vandaan komt in de afkorting en het logo van deze opleiding . Wat mij betreft zijn de instrumentmakers die hier worden opgeleid juist van GROOT belang voor zowel de academische onderzoekswereld als de industrie.
Bronnen
- LiS - Leidse instrumentmakers School - fijnmechanische techniek mbo opleiding. (z.d.). LiS. https://www.lis.nl/
- Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. (2022, 5 september). Gelijke waardering voor alle studenten en alle opleidingen. Nieuwsbericht | Rijksoverheid.nl. https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2022/09/05/gelijke-waardering-voor-alle- studenten-en-alle-opleidingen.
- Hut, R., Molster, F. en Ockhorst, R. (2023). In samenhang opleiden van wo-ingenieurs en mbo-technici, in: Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde (2023) 12, 28-30.
- Talent & Learning Centre Delft/Leiden | Quantum Delta NL. (z.d.). Quantum Delta NL. https://quantumdelta.nl/talent-learning-centre-delft-leiden.
